Blogia
petalofucsia

HISTORIA8: EUSKARA. PÁGINA EN VASCUENCE. Euskara (beharbada aitzineuskaraz: *enau(t)si [esan] + -(k)ara [era][4]) euskaldunek hitz egiten duten hizkuntza da; Euskal Herriko hizkuntza. Hitz elkarketako lehenengo osagaia denean, euskara hitzak euskal forma hartu ohi du: euskal idazle, euskal literatura, euskal abeslari, eta abar. Euskararen eta euskarazko kulturaren aldeko jarduerari, berriz, euskalgintza deritzo; eta euskal hizkuntzalariren sinonimo da euskalari (euskara aztertzen duen hizkuntzalaria).

- Historia8

Euskara

Wikipedia(e)tik
Hona jo: nabigazioa, Bilatu
Euskara
euskera, eskuara, üskara
Non mintzatzen den:Espainia eta Frantzia
Euskal Diaspora 
Eskualdea:Euskal Herria
hiztunak:700.000 inguru[1][2][3]
Hizkuntza familia:Hizkuntza isolatua 
Estatus ofiziala
Hizkuntza ofiziala:Euskal Autonomia Erkidegoan eta Nafarroako iparraldean (Espainia)
Araugilea:Euskaltzaindia
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1:eu
ISO 639-2:baq (B) eus (T)
ISO 639-3:eus 
Basque Country Location Map.svg Euskal Herriaren kokalekua 
Oharra: baliteke orri honek NAF fonetika ikurrak edukitzea Unicoden.

Euskara (beharbada aitzineuskaraz: *enau(t)si [esan] + -(k)ara [era][4]) euskaldunek hitz egiten duten hizkuntza da; Euskal Herriko hizkuntza. Hitz elkarketako lehenengo osagaia denean, euskara hitzak euskal forma hartu ohi du: euskal idazle, euskal literatura, euskal abeslari, eta abar. Euskararen eta euskarazko kulturaren aldeko jarduerari, berriz, euskalgintza deritzo; eta euskal hizkuntzalariren sinonimo da euskalari (euskara aztertzen duen hizkuntzalaria).

Gaztelania eta frantsesarekin batera, Euskal Herrian mintzatzen diren hizkuntzetako bat da, jatorrizkoa, gaur egun egoera gutxituan dagoena. Euskara ez dago philum indoeuroparraren barruan sailkatuta, eta Europako mendebaldean izan zen hizkuntza-familia baten azken arrastotzat hartzen da.

Antzina, Errioxan, Kantabrian, Burgosen, Huescan eta Zaragozan ere hedatuta zegoen, eta Akitanian eta Erdialdeko Pirinioetan ere bai.

Iberiar Penintsulan bizirik dirauen erromatarren aurreko hizkuntza bakarra da euskara. Gutxitze prozesu gogorra jasan du, etenik gabe lurraldeak eta hiztunak galduz. Nafarroa Garaian bereziki, prozesu hori nabarmena da. XIX. mendearen bukaeran eta XX. mendearen hasieran, hainbat intelektual eta politikariren eraginez (Arturo Kanpion, Sabino Arana...) nolabait biziberritu zen, abertzaletasunari estuki loturik. Frankismoan (1936-1977) jazarpen latza pairatu ondoren, XX. mendearen erdialdetik aurrera hasi da indartzen, idatzizko estandarizazioari dagokionean, batez ere.

1980ko hamarkadatik aurrera, erakundeen onarpena lortu zuen, lurralde zatiketa handiekin bada ere. Gernikako Estatutuak euskara Euskadiren berezko hizkuntza izendatu eta gaztelaniarekin batera ofiziala egin zuen Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan (Trebiñuko Konderrian eta Turtzioz-Billaberden izan ezik). Nafarroa Garaian, Euskararen Legearen eraginez, herrialdeko iparmendebaldean (Eremu euskalduna) soilik da koofiziala. Iruñean eta erdialdeko beste hiri garrantzitsuetan (Eremu mistoa), onarpen maila txikiagoa eta traba handiagoak ditu. Nafarroa hegoaldean (Eremu ez-euskalduna), berriz, euskara ez dago onartuta. Ipar Euskal Herriari dagokionez, euskarak ez du onarpen instituzionalik: hizkuntza ofizial bakarra frantsesa da.

XX. mendean, euskara batua sortu zen, euskalkiak batzeko beharrari erantzuteko; gaur egun, hizkuntza koofiziala da Euskal Herriko lurralde batzuetan. Komunikabide, ikaskuntza, administrazio eta aisian erabiltzen da, lurralde eta eremuen arabera gorabehera handiak dauden arren.

Eduki-taula

[ezkutatu]

[aldatu] Hizkuntz deskribapena

Hemendik aurrerako testu hau ez dator formatu hitzarmenekin bat
Wikipedia lagun dezakezu hau egokituz
Euskara hizkuntza bakartua da. Mapan Europako hizkuntza ez indoeuroparrak (finlandiera, turkiera, estoniera eta hungariera, euskaraz gain) ageri dira

[aldatu] Sailkapena

Euskara hizkuntza bakartua da, eta linguistikoki eranskaria.

[aldatu] Idazkera

Euskarak, idazten hasi zenetik, batik bat XVI. mendean, alfabeto latindarra hartu zuen, bere kokapen geografikoagatk. Gaur egun, euskal albabetoak bost bokal ditu:

  • A, E, I, O, U; eta zubereraren kasuan, seigarren bat ere bai: Ü

eta ondorengo kontsonante hauek:

  • B, D, F, G, H (gorra mendebaldeko euskalkietan, aspiratua ekialdekoetan), J (euskalkien arabera hainbat ahoskera ditu), K, L, M, N, Ñ, P, R, S, T, X, Z.

Gainera, beste sei kontsonante ere baditu, beste hizkuntzetako maileguak idazteko:

  • C, Q, V, W, Y, Ç

eta baita ondoko digrafoak ere, nahiz eta dd eta tt oso gutxi erabiltzen diren:

  • DD, RR, TT, TS, TX, TZ.

Azentuari dagokionez, ez da idazkeran adierazten, eta azentuaren ahoskera asko aldatzen da euskalkiz euskalki eta baita euskalki bakoitzean ere. Zubererak bederatzi txistukari ditu, estandarreko seiez gainera.

[aldatu] Historia

[aldatu] Aitzineuskara

Sakontzeko, irakurri: Aitzineuskara

Euskararen jatorria den alegiazko mintzairari aitzineuskara deritzo, hau da, erromatarren nahiz zeltiarren eraginaren aurreko protoeuskara.

Antzinatean, euskararen hiztunen multzoa Ebro ibaitik Garona ibairaino eta Pirinioetan Kataluniako lurretaraino zabaltzen zen. K.o. lehenengo milurtekoan eremu horrek atzerakada itzela izan zuen Pirinioetan eta iparraldean, batez ere Erromatar inperioaren eraginez. Erromatarrek latinetiko hizkuntza ekarri zuten berekin, eta hizkuntza hura beren menpeko lurralde guztietan ezartzen saiatu ziren.

Ustez III. mendetik VI.era datatu zituzten euskararen lehen esaldi idatziak Iruña-Veleiako aztarnategian aurkitu ziren; Idatzi horietan, hitz hauek ageri dira: ZURI URDIN GORI, EDAN IAN LO, GEURE ATA ZUTAN, URDIN ISAR, IESUS IOSHE ATA TA MIRIAN AMA, IAN ETA EDAN eta IAUN. Dena den, hainbat adituk ez dute uste inskripziook uste den garaiari dagozkionik; aitzitik, hizkuntza-molde hori garai hurbilagoei dagokie (adibidez, euskaraz, artikulua VIII. mendetik aurrera agertu zela uste ohi da). 2008ko azaroaren 19an idazki horiek garai horietakoak ez direla adierazi zuen batzorde teknikoak.[5]

Orain arte, euskaraz ezagutzen diren lehen hitz idatziak, Akitaniako lurretan (Ipar Euskal Herria barne) eta Euskal Herri hegoaldean, Sorian, Errioxan, Zaragozan eta Huescan aurkitu dira. Pertsona izenak edo jainko/andregoikoen izenak dira eta ara botibo eta hilarrietan idatzitako inskripzioak dira, K.o. I. mendetik III. mendera. Nafarroako Lerga herrian Lerga erromatar garaiko hilarri bat topatu zen euskal pertsona izenekin, I. mendekoa.[6].

Ezagutzen diren esaldi zaharrenak, Donemiliaga Kukulan (Errioxa, Espainia) aurkitu ziren, Emilianotar glosak. Monasterio hartan bertan erromantzezko lehen testua ere idatzi zen.

Errekonkistarekin eremu berriak irabazi zituen Ebrotik hegoalderantz (Errioxan eta Burgosen). Euskal lurraldearen azken galera historiko nabarienak Araban (XVIII. mendean) eta Nafarroan (XIX.-XX. mendeetan) gertatu ziren.

[aldatu] Euskararen aintzinatasuna

Neolitiko garaian euskararen erabilera froga dezaketen hitz batzu.

Gaur egun oraindik erabiltzen diren lanabes batzuen izenek Neolitikoan dute sorburua. Euskararen antzinatasuna adierazi dezaketen hainbat hitz eta izen aurki genitzake. Batez ere “aitz” edo harria daramaten hainbat lanabesen izenak; aizkora, aizturrak, aitzurra, zulakaitzak, aiztoa.

Gaur egun lanabes guzti hauek berdinezkoak dira baina “aitza” hitza eramateak garai baten harrizkoak izan zirela adierazi omen ditzakete.

[aldatu] Euskara Erdi Aroan

Erromatarrek ekarritako latinaren zabalpenak desagerrarazi zituen lehenagoko euskararen auzo hizkuntzak: iberiera, zeltiberiera, galiera… Denbora garrenean, latinak garapen diferentea izan zuen eskualdearen arabera, eta Erdi Aroan hizkuntza erromanikoak sortu ziren. Hala ere, euskarak eutsi zion latina eta hizkuntza erromanikoen hedatzeari.

Erromatar garaiko hizkuntzen eremuak.

Erromatarrek beren hizkuntza latina ekarri zuten, eta, horrekin batera, garai hartako euskara inguratzen zuten hizkuntza guztiak desagertu ziren: hizkuntza indoeuroparrak (galiera, zeltiberiera, lusitaniera…) eta hizkuntza ez indoeuroparrak (iberiera, tartesiera…) . Garai hartan euskara eskualde zabal batean mintzatzen zen: Garonatik Ebrora bitartean eta erdialdeko Pirinioetaraino.

Latinaren etorrerak, erabat aldatuko du egoera, eta, mende gutxitan, hizkuntza guztiak euskara izan ezik desagertuko dira. Nabarmenezkoa da galdu ziren hizkuntza haiek garapen kultural handia izan zutela eta idatzizko testigantzak utzi zizkigutela.

Euskal Herriak, ostera, eutsi egin zion oro har bere hizkuntzari; hala ere, hegoaldeko erromatarren kokagune ondoko lurraldeak latinizatu egin ziren: elebidun bihurtu ziren. Euskarazko lehen inskripzioak Akitanian agertu ziren garai honetan.

Euskaldunek ez bide zuten erromatarrekin gatazka larririk izan; aitzitik, nekazaritza teknika ugari ikasi zizkieten eta euskarak bai latinetik eta bai honen ondorengo erromantzeetatik mailegu ugari hartu zuen, apurka-apurka bere sistema fonetikora egokituko zituztenak.

Euskararen egitura sintaktikoak , berriz, nortasun propioarekin jarraitu du, eraginak gorabehera.


EUSKAL TRIBUAK ERROMATARREN GARAIAN


Erromatarrak etorri zirenean, euskarak gaurkoa baino askoz ere hedapen zabalagoa zeukan. Frogaturik dago erabiltzen zela Garona (iparraldetik) eta Ebro (hegoaldetik) ibaien artean, eta baita erdialdeko Pirinioetaraino ere. Mendebaldeko mugak berriz ilunagoak dira. Euskaraz mintzo ziren honako tribu zahar hauek: Akitaniarrak, Baskoiak, Barduliarrak, Beroiak, Karistiarrak eta agian, Autrigoiak.

AKITANIARRAK: Julio Zesarren arabera, Akitaniarrak Garona ibaiaren eta Pirinioen artean biziz ziren. Hizkuntza propioa zuten eta antza handia zuten Pirinioez bestaldeko herriekin.Euskaraz mintzatzen ziren.

BASKOIAK: Oro har gaur egungo Nafarroan bizi ziren. Kostaldera heltzen ziren (Irun aldean). Errioxaraino hegoalderik (Calahorra eta Aragoin barneratzen ziren ekialdetik. Euskaraz mintzatzen ziren baina erromatarrak heldu zirenerako, Zeltiberiera eta Iberiera erabiltzen ziren hegoaldeko mugetan.

BARDULIARRAK: Oro har, gaur egungo Gipuzkoan eta Arabako ekialdean bizi ziren. Herri euskalduna omen zen.

BEROIAK: Oro har egungo Errioxan bizi ziren. Herri Zeltikoa zen euskaraz mintzatzen ziren baina zeltiberieraz ere.

KARISTIARRAK: Oro har gaur egungo Bizkaian eta Arabako mendebaldean bizi ziren. Herri euskalduna omen zen.

AUTRIGOIAK: Oro har gaur egungo Kantabrian, Burgos iparraldean eta Euskal Herriko mendebaldeko lurretan bizi ziren. Haien hizkuntza indoeuroparra zen batzuentzat, zeltikoa ziurrenik; eta euskara beste batzuentzat.

[aldatu] Erdi aroa

Erdi aroko hizkuntzen eremuen mapa.

Latinaren zabalpenak lehenagoko euskararen auzo hizkuntzak desagerrarazi zituen: iberiera, zeltiberiera, eta galiera…. Latina ezarri zen haien ordez. Denborarekin, latinak garapen diferentea izan zuen eskualdearen arabera eta hizkuntza erromanikoak sortu ziren.

Hori dela eta, Erdi Aroan euskara latinetik eratorritako hizkuntzek inguratuta agertzen zaigu: Gaztelania, hego eta mendebaldetik, Nafarroako eta Aragoiko erromantzeak hego eta ekialdetik eta Gaskoia iparraldetik.

Aipatutako hizkuntza erromanikoez gain, okzitaniera ere aditzen eta idazten zen Euskal Herriko hiri nagusietan, Nafarroan batez ere. Hiri honetan Okzitaniatik etorritako jende multzo handiak egokitu ziren, merkatariak gehien bat. Urte askotan beren hizkuntzari eutsi zioten eta testu asko idatzi zituzten.

Arabieraz mintzo zen jende multzoa ere bizi zen Tuterako eskualdean. Hor musulmanek ia 4 mendez botere politikoa izan zuten.

Musulmanek 711. urtetik aurrera penintsula ia osoa mende hartu zuten, Euskal Herriaren mugaraino. Euskaldunen eremuan ez ziren sartu ia. Harreman onak izan zituzten euskaldunekin, Nafarroan bereziki.

Hizkuntzari dagokionez, Erromantzea hizkuntza nagusia zen baina arabiera ere erabiltzen bide zen hainbat idatzik erakusten duten bezala. Hala ere gure hizkuntzak hainbat hitz hartu zituen arabieratik batzuk gaztelaniaren bitartez hartuko ditu: azenario, azafrai, arroa, alkate, alguazil, tabike, azukre, algodoi, alfalfa, algara ….. Beste batzuk ordea zuzenean arabieratik hartu ditu: alkondara, atorra.

Hebreeraren erabilera bestelakoa zen. Erlijioari lotuta zegoen batez ere, nahiz eta gero juduen hizkuntza nagusia tokian tokikoa izan.

Euskara zen, berriz, Euskal Herriko hizkuntza nagusia. Ia Euskal Herri osoan mintzatzen zen garai hartan. Dena den nagusitasun geografiko hori ez zegokion nagusitasun administratibo edo ofizialik. Inongo erakundeak ez zuen erabiltzen euskara bere jardun administratiboan edo dokumentazio ofizialean. Hizkuntza erromanikoek hartu zuten euskarari zegokion funtzio hori. Garai goiztiar hartatik hizkuntza haiek idatziaren prestigio bereganatu zuten, eta euskara berriz, herri xehearekin lotuta agertuko da.

Aipatzeko da Euskal Herriko ohiko mugatik kanpo ere euskaraz egiten zela. Errioxako edo Burgoseko gune jakin batzuetan, hain zuzen ere. Argitu gabe dago, oraindik ere, euskaldun haien jatorria betidanik han bizi izandako euskaldunen ondorengatik izan zitezkeen ala Erdi Aroko birpopulaketen ondorio.

 

[aldatu] Historia osoa

Sakontzeko, irakurri: Euskararen historia

Euskararen jatorria inoiz ez da jakin zehazki, baina hainbat teoria daude. Batzuk hizkuntza kaukasikoetatik datorrelako teorian oinarritzen dira; beste batzuek, berriz, hizkuntza berebereetatik datorrela diote: ez dakigu zehatz-mehatz.

Gauza bat argi dago: hizkuntza indoeuroparrek mendebaldea estali aurreko hizkuntza bakarra da Europa osoan. Beraz, k.a. 2000 urteetan inguru hauetara etorritako herri edo mintzaira indoeuroparren aurrekoa da.

[aldatu] Beste hizkuntzekiko harremanak

Sakontzeko, irakurri: Euskararen ahaideak

Euskarak inguruko hizkuntzekin milaka urteko harremana izan du, hasieran Iberiar penintsulako eta gaur egun Frantziari dagokion lurraldeko hizkuntza indoeuroparrarekin. Kristau Aroa hastean, latinarekin —erromatartzeak eta kristautzeak ekarria— eta, handik berehala, Erdi Aroko erromantze jaioberriekin (okzitaniera/gaskoiera, aragoiera edo nafar erromantze eta gaztelaniarekin).

Aro Moderno-Garaikideetan, auzoko lehiakide zailenak frantsesa (geroago hurbildua) eta, berriz ere, gaztelania ofizialduak izan dira. Berrikitan izan ezik, euskarak ez du izan historian (bere osotasunean gutxienez) legezko aitorpen ofizialik.

Euskararen eta erdararen arteko proportzioa

Beraz, ondoko hizkuntzekin hartu-eman sakona izan du historian zehar: iberiera, latina, gaztelania, gaskoiera, aragoiera, frantsesa eta ingelesa.

[aldatu] Hedadura

[aldatu] Aintzinako euskara (K.A II mendea)

Euskal eremuak aintzinaroan.

Antzinako euskararen mugak zehaztea ez da gauza erreza. Esku artean ditugun zuzeneko testigantzek (Akitania eta Euskal Herriko hilarrietako hitzek) geografo klasikoek idatzitakoek eta toponimiak gorde dituen izenek erakusten digute euskaraz mintzo zela Garona eta Ebro artean, eta Bizkaitik Erdialdeko Pirinioetaraino.

KATALUNIA: Kataluniako mendebaldeko toponimiak erakusten du han behiala euskaraz egiten zela. Corominasen ikerketen ondotik onartzen da Katalunia euskalduna Urgellen eta Andorran hasten zela, eta Aran, Ribagortza eta Pallarsen barna hedatzen zela. Toponimiak edo leku izenek frogatzen dute eskualde honen euskalduntasuna.

ARAGOI: Gaurko Huescako probintzia eta Zaragozako iparraldea ere euskaraz mintzo ziren. Latinak berak itzali zituen hemengo euskal hizkerak, baina leku batzuetan euskarak berandu arte iraun zuen, Anso ibarrean bezala esate baterako. Interesgarria da Zaragozako Cinco Villas eskualdean (Ejea, Sádaba...) agertu den euskal pertsona izenen multzoa.

ERRIOXA: Errioxa eta Soriako erromatarren garaiko hilarri batzuetan euskal izenak agertu omen dira. Errioxan, batez ere, eta neurri apalagoan Burgosen herri izen askok ere euskal jatorria dute. Gainera, Errioxa eta Burgoseko hainbat ibarretan Erdi Aroa arte euskaraz hitz egiten zen. Ez dago garbi ea Erdi Aroko hiztunak erromatarren garaiko euskaldunen zuzeneko ondorengoak ziren ala Erdi Aroko euskara garai artako Arabako eta Bizkaiko euskaldunekin egindako birpopulaketari zor zitzaion.

AKITANIA: Akitanian aurkitutako hilarriak funtsezkoak izan dira euskararen historia ezagutzeko. Bertan agertu diren hitzek euskararen hedadura zehazteko balio izan dute batetik eta bestetik garai hartako euskara nolakoa zen jakiteko ere. Hona hemen horietako izen eta hitz batzuk: Bihosc (bihotz), Belex (beltz), lison (gizon), ilun (ilun), losa (lotsa), nescato (neskato), sembe (seme), andere (andre), corri (gorri).

EUSKAL HERRIA: Nabarmena denez Euskal Herri osoa sortzen zen antzinako euskararen mugen barrenean. Hala ere, badirudi Nerbiotik haratago eta Ebro ibarrean euskarak oso goiz egin zuela atzera. Hizkuntza zeltikoen aurrean hasieran eta latinaren aurrean geroago. Dena den garai hartako euskararen testigantzak oso urriak dira. Honek, batez ere, garai hartako hilerrietan bildu dira, pertsona eta jainko izenak gehienbat. Ugarienak Akitanian agertu dira, baina badira beste multzo batzuk Araban eta Nafarroan. Gainera, indusketa arkeologiko berriek argi berria egin dezakete: Veleia (Araba), Irun (Gipuzkoa), Iruña (Nafarroa)

[aldatu] Euskararen hedadura azken mendeetan

• K.A. II mendean erromatarrak sartzen dira iberiar penintsulan eta latina ezarriko da. Latinak garaiko euskara inguratzen zuten hizkuntza guztiak irentsiko ditu. Euskal Herriak ostera eutsi egin zion oro har bere hizkuntzari. Dena den euskarak ere lur eremu handiak galdu zituen: Iparraldeko Akitania, Aragoi, Nafarroa eta Arabako hegoaldea….

• V mendean, erromatar inperioa deusezten ari zela herri germaniar multzo batzuk (bandaloak, sueboak, eta alanoak) Pirinioak zeharkatzeari ekin zioten.

• VI mendean, frankoek iparraldetik bultzaturik, bisogotuak sartu ziren penintsulan. Hauek germaniarren artean nolabait aurreratuenak edo zibilizatuenak”. Erresuma Bisigodoa sortuko zuten, penintsula ia osoa menpe hartu ondoren. Erromatarrek ez bezala bisigodoek harreman txarra izan zituzten euskaldunekin; ia 3 mendeetan zehar etengabeko gerran aritu ziren.

Iberiar penintsulan latinizazioak sustrai sakonak zituen eta bisigodoen erresuma gorabehera latinak (edo honen forma bilakatuak) bizirik iraun zuen, euskarak bezala. Bisigodoak eurak ere latinizatu egin ziren eta VII menderako penintsulan ia galdua zuten euren hizkuntza. Hala ere herri germaniarrek zenbait hitz utzi zituzten: gerra, xaboi, sala, harpa, gisa, arropa…

• VIII. mendean arabiarrak penintsulan sartzen hasi ziren 711. urtetik aurrera, zapi urtean penintsula ia osoa mende hartu zuten, Euskal Herriko mugaraino. 700 urte igaro zuten arabiarrek penintsulan, Gaztelak hasitako gerraren ondorioz kanporatu zituzten arte.

• X. mendean kristauen Errekonkista erresuma musulmanen kontra hasi zen. Errekonkistak birpopulatzeak ekarri zituenez, hizkuntza ondorio ezberdinak sortu zituen Euskal Herrian. Batetik, badirudi euskaldun biztanleak hegoaldean ugaritu egin zirela. Arabako hegoaldean, Errioxa, Burgos eta Sorian eta Nafarroako erdialdetik hegoaldera. Bestetik, Bizkaiko mendebaldean, Enkarterrian, hiztun erromanikoak sartu zirenez, bertako hainbat tokitako euskara desagertu zen.

• XI. eta XII. mendeen artean Gaztelako Erresumak Bizkaia (1180), Araba (1199) eta Gipuzkoa (1200) bereganatu zituen. Sarritan interpretatzen da gertaera hauek ekarri zutela euskal administrazioei hizkuntza ofizial gaztelania izatea.

Izan ere, garai hartan garatzen ari zen gaztelania. Euskararen mugetan jaio zen eta Errekonkistan lortutako botere politikoaren bidez Gaztelak penintsula osoan ezarri zuen, beste erromantze batzuk zokoratuz.

Nafarroari dagokionez, Antso Azkarra Nafarroako erregearen garaian euskarari “lingua navarrorum” izendatu zen (1167) alegia, nafarren hizkuntza.

• XIII – XVI mendeen artean Gaztelako Erresumak Nafarroako erresuma konkistatzen amaituko du (1200-1512). Beraz botere politikoaren hizkuntza idatzia (gutxi batzuek zerabiltena) erromantze nafarra izatetik Gaztelania izatera pasatuko da.

• XVI – XVII mendeak gure literatura idatziaren hasiera markatzen du. Izan ere 1545. urtean argitaratu zen lehen liburua euskaraz “Linguae Vasconum Primitiae”. Poema liburua da eta bere autorea Bernart Etxepare, Nafarroa Neherako herri txiki bateko apaiza izan zen.

Hala ere gogoratu behar da 1539. urtean Frantzisko I. Frantziako erregeak latinaren ordez administrazioan frantsesa erabiltzeko agindua ezarri zuela eta Ipar Euskal Herriko hizkuntza Gaskoia izatetik frantsesa izatera pasatuko da. Horrela bada, ez agirietan, ez testu teknikoetan euskarak ez zuen zabalkunderik izan.

Hegoaldean, hizkuntza mintzatuari dagokionean, Arabako hegoaldeko hainbat eskualdetan eta Nafarroako hegoaldean gaztelaniak euskarari gaina hartzen jarraitzen du poliki-poliki. Euskarak eusten zion, nola edo hala, hedadurari baina galdua zuen prestigioaren eremua. Euskara ezin zen erabili erakundeetan, ez eskolan… Euskararen galeraren atea, bera, zabalik geratu zen.

• XVIII. Mendean euskarak atzerakada garrantzitsua izan zuen Arabako lautadan, beteak beste Gasteizko hiria gailendu zelako inguruko lurraldeen aldean, eta oro har Arabako lurralde osoan. Ipar Euskal Herrian, bestalde Iraultza Frantsesaren garaipenak (1789) euskal foruak deuseztatu zituen; geroago, 1793. urtean frantsesa nahitaez erabiltzeko betebeharra ezarri zen legez.

Bestalde, euskarak lurralde zati handi bat eta hiztun kopuru handi bat galdu zuen Nafarroan. Euskaldunen Amerikarako joerak ere Euskal Herriko nekazaritza gune askotan (euskaldunetan beraz) eragin handia izan zuen.

Mendearen bukaera aldean, gainera, euskal herriaren historia garaikidea markatuko zuten gertakari erabakigarriak izan ziren: foruak deuseztatzea, industrializazioaren hasiera eta euskal nazionalismoaren eta sozialismoaren hastapenak.

• 1800. urterako Arabako euskararen galtzea ia erabat burutu zen, iparraldeko hainbat ibarretan izan ezik eta Nafarroan atzerapena biziki bihurtu zen. Nafarroako erdi alde guztian, Iruñerrian eta Pirinioetako ibar batzuetan euskara desagertzen edo ahultzen ari zen garai hartan. Mende hartan Euskal Herriak pairatu zituen etengabeko gerrek eta haien ondorioz gertatu zen foruen edo lege zaharren galerak bizkortu egin zuten euskararen atzerakada.

• Gaur egun euskararen transmisio naturalari eutsi dion eremua honako hau da: Bizkaiko eta Ipar Euskal Herriko lurralde ia osoa, Gipuzkoa osoa, Nafarroako ipar-mendebaldea eta Arabako ibar bat. Baina Euskal Herriko eskualde horietaz gain, euskara nonahi entzun eta erabil daiteke. Haur eta gazte gehienenek euskaraz ikasten dute eta hiztunen kopurua etengabe igotzen ari da. Euskara, aspaldiko partez, muga estuak puskatzen ari da.

[aldatu] Gaur egungo euskararen mugak

Sakontzeko, irakurri: Euskal Herria eta Euskal diaspora

Euskara Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa eta Zuberoa herrialdeetan hitz egiten da. Euskal Herritik kanpo, Nafarroa Beherearekin muga egiten duten Gaskoniako herrietan eta Zuberoarekin muga egiten duen Biarnoko mugaldean (Oloroeko kantonamenduan: Eskiula edo Jeruntze herrietan,...) entzun dezakegu halaber. Euskal diasporan ere, euskara, ehun mila lagunek gorde edo berreskuratu dute, besteak beste, tokian tokiko euskal etxeei esker. Oro har, milioi bat lagun inguruk hitz egiten duten hizkuntza dugu.

Euskal Herrian bertan euskararen hedadura ez da berdina lurralde guztietan. Ikus alboko mapa

[aldatu] Euskal Autonomia Erkidegoan

Eustaten 2006ko estudioaren arabera, EAEko biztanleen %60k euskara ondo edota hala-hola hitz egiteko gai da[7]. Guztira, 775.000 lagunek euskara ondo ulertu eta hitz egiten dute eta 459.000 lagunek ondo ulertu baina hitz egiteko zailtasunak dituzte EAEn. Lurraldeka, Gipuzkoan biztanleen %53k euskara daki, Bizkaian %31k eta Araban, aldiz, %25ek.

[aldatu] Euskararen ofizialtasuna

Euskararen ofizialtasuna Euskal-Herrian.

Berriki arte, euskarak ez du inoiz izan inolako errekonozimendu ofizialik bere ibilbide historiko luzean. Herriaren hizkuntza izan da beti, baina inoiz ez da erabili administrazioan: udaletan, lurraldeetako batzarretan, notarioen eta justiziaren aurrean…

Egia da 1936. urtean, gerra zibilaren erdian, euskara ofiziala izan zela (Lehengo Eusko Jaurlaritza sortu zen, Jose Antonio Agirre lehendakaria zuena) baina oso epe laburra eta gatazkatsua izan zen eta lortutako ofizialtasunak ez zuen zuzeneko eraginik izan euskararen erabileran.

Gaur egungo zatiketa administratiboari dagokionez, euskararen egoera oso nabarra dela esan dezakegu. Euskaraz hitz egiten den lurraldeak ez dauka batasun politikorik. Hiru administraziotan banatuta dagoenez ulertzekoa da euskararen ofizialtasuna arautzerakoan araudi bat baino gehiago izatea. Administrazioak honako hauek dira:

Administrazio bakoitzak euskararen erabilerari tratamendu diferentea ematen dio eta, horren ondorioz, bost araudi edo egoera ezberdin ditugu euskararen erabilera erregulatzeko.

  1. Euskal Autonomia Erkidegoa: Euskara ofiziala

Euskara ofiziala da, gaztelaniarekin batera, Euskal Autonomi Erkidegoan: Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan. Lurralde hau populatuena da, 2.100.000 lagun hemen bizi direlako. Euskararen legea 1982. urtean onartu zen.

  1. Nafarroa hiru eremutan banatuta dago:

Ofizialtasun partziala deitu izan zaio Nafarroan euskarari eman zaion estatusari, bai eta bere baitan hartzen dituen hiru erregimenei ere. Nafarroako Euskararen Foru Legea 1986. urtean onartu zen eta horren arabera herrialdea hiru eremutan banatu zen euskarak hartzen zuen babesaren arabera.

Euskara ofiziala da, gaztelaniarekin batera, Nafarroako Foru Erkidegoko eremu euskaldunean. Eremu honetan lurraldearen iparraldea bakarrik sartzen da eta Nafarroako hiriburua ez dago hemen sartuta. Biztanleriaren %10 bizi da eremu honetan.

  • Eremu Mistoa (Erdialdea): Eskubide batzuk

Euskara ez da ofiziala Nafarroako eremu mistoan. Hala ere, Nafarroako euskararen legeak eremu mistoko herritar guztiei ezagutzen die Nafarroako herri-administrazioarekiko harremanetan euskara erabiltzeko eskubidea. Era berean, legean aurreikusten da herri-administrazioek zehaztu behar dutela zein lanpostu publikotarako izango den beharrezkoa euskaraz jakitea. Eremu mistoko eskoletan euskaraz eta euskara ikas daiteke horrela nahi izanez gero. Biztanleriaren erdia baino gehiago bizi da eremu honetan. Iruña eta Iruñerriko zati bat eremu honetan daude.

  • Eremu ez euskalduna (Hegoaldea): Euskara ez da ofiziala

Euskara ez da ofiziala eremu ez euskaldunean. Nafarroako eskualderik zabalena da hau, lurraldeko erdialde eta hegoalde gehiena hemen kokatuta dago. Hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. Biztanleriaren %37 hemen bizi da.

  1. Ipar Euskal Herria: Euskara ez da ofiziala

Euskara ez da hizkuntza ofiziala Iparraldean; hizkuntza ofizial bakarra frantsesa da. Hizkuntza hori baita Frantzian ofizial den bakarra.

[aldatu] Euskalkiak eta Batua

Euskalkien hedadura
██ Mendebaldekoa██ Erdialdekoa██ Nafarra██ Nafar-lapurtarra██ Zuberotarra

[aldatu] Euskalkiak

Sakontzeko, irakurri: Euskalki eta Euskal Herriko hizkerak

1729an, Manuel Larramendi jesuitak El Imposible Vencido. El arte de la lengua bascongada izeneko euskararen gramatika bat argitaratu zuen Salamancan. Bertan hainbat dialekto edo euskalki bereizi zituen: gipuzkera, bizkaiera, nafarrera eta lapurtera, eta azken bi hauek bat bezala har zitezkeela adierazi zuen.

Louis-Lucien Bonapartek, Napoleon Bonaparteren ilobak, euskalkien beste banaketa bat egin zuen, egundaino indar handiz iritsi dena. Euskaltzaindiko lehen presidente Resurreccion Maria Azkuek (1864-1951) Bonaparteren banaketa berrikusi zuen. Besteak beste, erronkariera (1991n hil zen azken hiztuna) euskalki berezitzat jo zuen, Bonapartek zubereraren barnean sailkatu arren.

Euskalkiokin batera, toponimia arrastoak eta idatzi batzuk direla eta, Araban berezko euskalkia izan zela esan daiteke, egun guztiz galdua bada ere.

1997an Koldo Zuazok eginiko sailkapen berriaren arabera, berriz, euskalkiak edo euskal dialektoak horrela izendatu ziren:

Aniztasun honen adibide ona asteko egunak eta urteko hilabeteak lirateke.

Tradizioan, gipuzkera, bizkaiera, lapurtera eta zuberera euskalki literariotzat hartu dira, euskal literaturaren historian euskararen aldaera horiexek erabili izan direlako. Mendeetan zehar, lapurtera (Ipar Euskal Herrian) gipuzkera (Hego Euskal Herrian) euskalki erabilienak izan dira. Bizkaierak, era berean, zabalpen handia izan zuen XX. mende hasieran, Bizkaian Sabino Aranaren abertzaletasunak izan zuen indarrak bultzaturik.

Euskaraz matrikulatutako ikasleen ehunekoa (2000-2005)
Euskararen lege-egoera desberdinak Nafarroan

[aldatu] Euskara batua

Sakontzeko, irakurri: Euskara batua

1960ko hamarkadan, euskara batuaren sortze prozesuari ekin zitzaion, euskalkien arteko zatiketa gainditzeko eredu estandarizatuari, alegia. Bizitzaren esparru guztietara zabaltzeko eta, finean, egungo gizartean aise moldatzeko oinarriak eman zizkion batuak hizkuntzari. Zehazkiago, 1968an Euskaltzaindiak Arantzazuko Batzarrean (Oñatin) egin zuen bileran abiatu zen batasun prozesutik sortu zen.

Bilera hartan euskara bateratzeko lehenengo arau multzoak finkatu zituzten, idatzian erabili beharreko ortografia, morfologia, deklinabidea eta neologismoei buruzko arauak emanez. Hizkuntzaren batasunerako, gipuzkera eta lapurtera euskalkiak hartu ziren oinarritzat, baina gainontzeko euskalkien berezitasunak eta aldaerak kontuan hartuta.

Batasuna ez zen bat-bateko gauza izan, eta urteak pasa ahala, euskararen alor guzti-guztiei buruzko arauak eta gomendioak kaleratzen segitzen du Euskaltzaindiak, oraindik ez baita lana bukatu.

[aldatu] Gramatika

Euskaren gramatika zaila izan liteke hizkuntza erromanikoetan mintzo direnentzat. Eratze edo joskera bereziak ditu, inguruko beste hizkuntzetan aurki ez ditzakegunak. Euskal gramatikaren barnean, euskal aditz sistema izaten da sarritan ikasteko arazo gehienak ematen dituena. Euskal aditzak aditz languntzaile perifrastiko bategaz sortzen dira, lehen aditza infinitiboan utziz (edo atzizkiren bat gehituz) eta aditz laguntzailea jokatuz.

izan eta ukan aditzen taula osoa, non aditz laguntzaileen jokaera ikus dezakegun

Hala ere, badaude aditz batzuk, aditz trinkoak deiturikoak, aditz laguntzaile baten beharra ez dutenak. Aditz hauek bere paradigma dute. Aditz gutxi baizik ez dira forma trinkoak dituztenak

[aldatu] Kasuak

Euskarak hamasei kasu dauzka:

[aldatu] Literatura

[aldatu] Ahozko literatura

Sakontzeko, irakurri: Euskal ahozko literatura

Ahozko literaturak aipamen berezia behar du. Eukararen idatzizko garapen mugatua dela eta, ahozko literaturaren agerpenek indar berezia izan dute. Horrela, atsotitzak, baladak eta kopla zaharrekin batera, besteak beste, berezibizko munta du bertsolaritzak.

Sakontzeko, irakurri: Bertsolaritza

Nahiz eta lehenagoko aztarnak ere badiren, bertsolaritza XIX. mendetik aurrera garatu zen Euskal Herrian. Ez zen lurralde guztietan indar berarekin hedatu, ordea. Gipuzkoako eskualde batzuek eman zituzten bertsolaririk ezagunenak. XIX. mendeko gerra eta gatazka ugariek eskaini zuten bertsotarako gairik. Hori dela eta, frantsesen aurkako, karlisten garaiko eta Kubako gerrei buruzko bertso mordoskak iritsi zaizkigu: ahoz aho banaka batzuk, idatziz gehienak. Kanta paperen bidez zabaldutako bertsoak oso modan egon ziren, zenbait kasutan orduko gertaera eta albisteak jakinarazteko modurik herrikoienetako bat zelarik.

Mende hartako bertsolari zaharrenen artean Xenpelar errenteriarra dugu ospetsuena. Haren bertso-sorta askok bizirik diraute euskal kantutegian: Betroiarenak, Pasaiako zezenarenak edo Ia guriak egin du, esaterako. Bapateko bertsolari moduan nabarmendu ez baziren ere, Jose Mari Iparragirre eta eta Bilintxen bertsoak ere aipagarriak dira. Lehenaren Ume eder bat eta Gernikako arbola edo bigarrenaren Bein batian Loiolan eta Loriak udan intza bezela, oso ezagunak dira. Azpimarratzekoak dira Iparraldeko koblakariak ere, hala nola Zuberoako Piarres Topet "Etxahun" barkoxtarra (Ürx'aphal bat badügü, Maria Solt eta Kastero...) eta Nafarroa Behereko Joanes Oxalde bidarraitarra (Lurreko ene bizia, Iruñeko ferietan...).

[aldatu] Euskara idatziaren lehenengo pausuak

Euskara idatziaren lehenengo pausoak.

Euskaraz idatzitako lehenengo hitzak Akitania eta Pirinio inguruetan aurkitutako erromatarren garaiko hilarrietakoak ditugu ( I. mendea) Jainko eta Jainkosen izenak izan litezke: sembe>seme; anderexo>andereño; ason>gizon….

Gaur egun ezagutzen dugun euskara ez da antzinakoa bera. Horregatik protoeuskara hitza sortu da, antzinako euskara hura izendatzeko.

Orain arte euskaraz idatzita aurkitu diren esaldirik zaharrenak Donemiliagako glosak dira (X mendea) Horren zergatia hauxe da, herri literatura eta tradizioa ahoz transmititu izan direla batez ere.

Glosak, latinezko testuak ulertzeko monje kopistek idazten zituzten oharrak dira, hau da, zatirik zailenei buruzko ohar batzuk “Guec ajutuezdugu” (ez dugu laguntzarik) eta “jizioki dugu” (piztu dugu) dira.

Linguae Vasconum Primitiae. Bernat Etxeparek idatzitako liburu hau, Euskaraz idatzitako lehenengo liburua da1545an. Izenburua latinez dago baina liburura euskaraz. Etxeparek, liburu hau idazterako orduan,ez zuen eredurik izan. Horregatik, izkinatzeko unean, grafia asmatu behar izan zuen eta Euskararen soinuak, hotsak, paperean emateko erdaran erabiltzen ziren letrez baliatu zen, apeza izanik bai baitzekien erdaraz idazten.

Jesus Christ Gure launaren Testamentu Berria(1571) Joannes de Leizarraga apaiz katolikoa zen, baina garaiko Nafarroako erregina protestante bihurtu zenean higanot edo kalbindar bihurtu zen beste kristau asko bezala. Erreginak Itun Berriaren itzulpena euskarara egitea eskatu zion Leizarragari, horrela dotrina zabaldu ahal izateko. Horrela “Iesus Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria” argitaratu zuen 1571. urtean. Liburua Vulgatatik itzulia baldin bada ere, baditu itzulpena ez diren beste atal batzuk horien artean Nafarroako erreginari zuzendutako gomendio gutuna non Euskal Herria izenari lurraldea zehazten zaion eta euskara eta euskalkien izan zituen arazoak azaltzen dituen “Heuscalduney” deritzon atala.

Guero (1643) Euskal prosaren gorengo emaitza da, eta aszetika deritzon azpijeneroko obra unibertsala, nolabait 1643. urtean azaldu zen, Bordelen inprimaturik.

Pedro Dagerre Azpilikueta Nafarroako Urdazubi herrixkan jaio zen . “Axular” goitizena bere jaiotzeko baserritik datorkio Iparraldeko Saran (Sarako eskolan) eman zituen Axularrek bere urterik gehienak, bertako errektore edo parroko. Liburuaren hizkuntz eredua geroago “Lapurtera klasikoa” deitutakoa da; eredu honetara heltzeko, Axularrek herriak ulertzeko erak eta espresioak bilatzen ditu, baina horretan aberastasunik batere galdu gabe. Horregatik esaten da Axular dela euskal prosaren benetako sortzailea, Leizarragak bidea nolabait jorratu bazuen ere.

Eguna (1937) Euskaraz soilik idatzitako lehenengo egunkaria da. 1921ean sortutako Donostiako argia astekaria bilakatzeko ahalegin guztiek peko errekara jo bazuten ere, hazia ereinik zegoen euskaltzaleen artean. Egunkaria gerra hasi arte, hala ere, ez zen gauzatu, Eusko Jaurlaritzak 1937 urte hasieran Eguna plazaratu zuen arte. Sei hilabete eskas iraun zuen lehenengo egunkari honek, militarrek ekainean Bizkaia osoki kontrolatu bitartean alegia.

[aldatu] Literatura idatzia

Sakontzeko, irakurri: Euskal literatura

Euskarak lapurtera idatziaren bidez, batik bat, bizi zuen berpizkundea. Ondokoak izan ziren euskal literaturari hasiera ematen zioten autoreak:

Hurrengo mendeetan gainerako euskalkiek idatzizko garapen handiagoa izan zuten. Euskalki literarioak lapurtera, bizkaiera, gipuzkera eta, apalkiago, zuberera izan ziren. Berpizkunde osasuntsu baten ondoren, hegoaldean XVIII. mendean geldiune bat jazo zen, non erlijio-testuen itzulpen txepelen erdian Agustin Kardaberazen Eusqueraren berri onac nabari zen. Era berean, egile garrantzitsuak izan ziren: Axular XVII. mendean, Juan Antonio Mogel eta Pedro Antonio Añibarro XIX.enean eta Estepan Urkiaga Lauaxeta, Txomin Agirre, Xabier Lizardi eta Gabriel Aresti besteak beste, XX.enean.

1968tik aurrera, euskara batuaren garapenarekin, euskarazko literatura azkar hazi zen, eta egun ugariak dira euskaraz idazten duten idazleak, besteak beste:

[aldatu] Euskara munduan

[aldatu] Aspaldiko bisitariak : Done Jakue bidea

Gure herria pasalekua zelako froga bat gehiago Santiagorako bidea da. Erdi Aroan hasi zen eta denbora luzez (X. mendetik XIX. Mendera arte) erromes asko heldu ziren Europa osotik Konpostelarako bidaian, Santiago apostol omen zenaren hilobia ikusteko, zerua irabazteko bidea zelakoan. Bideko pausatoki handienetakoa zen Orreagako monasterioak, adibidea, oraindik XVII. Mendean 20.000 janari urteko ematen zituen.

Euskarak harridura pizten zuen bidaiarien artean. Itsaso erromatarren artean euskararen irla ikusgarria agertzen zen. Horregatik bidaiariek hiztegitxoak osatu zituzten batzuk oso zaharrak XII. Mendekoak.

Beilarien artean Aymeric Picaud frantsesa dugu famatuena gure historian.

AYMERIC PICAUD izeneko erromes frantziarrak Donejakuerako bidea egin zuen XII. Mendean eta ikusitakoaren gida bat latinez idatzi. Bertan euskaldunak eta lurraldea deskribatzen ditu eta kexu ageri da eman dioten tratuaz. Hala ere, euskarazko hitzen zerrenda bat bildu zuen, ezagutzen den lehen euskal hiztegitxoa bilduz.

“Code Calixtinus 1132-1135” latinezko liburuan Pirinio hegoaldeko biztanleak “Nafarrak” deitzen ditu; iparraldekoak ordea, “Baskoiak”. Hala ere ez direla bereizten dio: berdin jan, jantzi eta hitz egiten dutela.

“Sique illos audires, canum latancium memoraes. Barbara enim lingua penitus habentur. Deum vocant Urcia, Dei genitricem Andrea Maria, panem ogui, vinum ardum, carnem aragui, piscem araign, domun echea, dominum domus iaona, dominam andrea, ecclesian elicera, prebiterium belatera (…) tricticum gari, aquam uric, regem ereguia, Sanctum Iacobum Iaona domne Iacue…”

“Hizketan adituko bazenitu, txakurren zaunkaz oroituko zinateke. Beren hizkuntza guztiz barbaroa delako. Jaungoikoa Urcia (Urtzi) deitzen dute, Santa Maria Andre Maria, ogiari ogui, ardoari ardum, haragiari aragui, arrainari araign, etxeari echea, etxeko jaunari iaona, andreari andrea, elizari elicera, presbiteroari belatera (…) gariari gari, urari uric, erregeari erreguia, Santiago Jaunari Iaona Domne Iacue…”

ARNOLD VON HARFF alemaniar zalduna, 1496-1499 urteen artean egindako erromesaldietan, Euskal Herrian ere izan zen, eta erromesaldi horien berri eman zuenean, euskarazko hiztegitxo bat jaso zuen.

Pascayshe spraich
Item ogeaBroytOgia
ArduwaWijnArdoa
OyraWasserUra
AraguiFleyshHaragia
GastaKeyssGazta
GazaSaltzGatza
OluwaHauerOloa
HuertzaStroeAhotza
NordaWer is daeNor da
SchambatWar gilt datZenbat
HytzokosanmaEyn wirtEtxeko jauna
Gangon dissilaGot gheuve dir Gudem morgenGau on dizula
Sehatuwa ne tu so gausa moissaSchoin junfrau kumpt bij mich laeffenNeskatoa nahi duzu gauza motza

 

[aldatu] Euskara bidaiari

Euskalduna euskaraz hitz egiten duen pertsona da non nahi jaio edo bizi den berdin diolarik. Beraz, euskaldun guztiak ez dira Euskal Herrian bizi, Euskal Herritik kanpo ere euskaldunak bizi dira eta horren froga bizia dira munduan zehar topa daitezkeen Euskal Etxeak edo Euskara edo Euskal Kultura irakasgai dituzten zenbait Unibertsitate.

Historian zehar ez dira gutxi herria utziz mundu zabalera abiatu zirenak. XVI. Mendeaz geroztik, Amerikarako bidea izan zen norabide nagusia. Ameriketan egiten zituzten lanbideak desberdinak dira, baina zenbait garaitan artzaintza nagusia zen. Argentinan, Buenos Aires hiriburuan esne industria XIX. Mendean euskaldunen eskuetan zen, hala nola, gazitegiak (haragia kontserbatzeko industria alegia); bi lan hauek “euskaldunen lanak” deitzeraino heldu ziren. Honetaz gain euskaldunak aurkitzen ahal ditugu Kaliforniako urre meatzetatik hasita, ostatu eta merkatalgintzatik iraganez, Argentinako Pampa lautadaraino Unai gisa.

EUSKAL ETXEAK, atzerrira joandako euskaldunak batzen diren lekuak dira. Elkarte hauen helburua elkarren arteko laguntza eta euskal nortasuna babestea dira. Horretarako ekintza ezberdinak antolatzen dira: Euskarazko klaseak, kanta eta dantza taldeak, aldizkariak, liburuak, festak, bertsolari txapelketak etab.

Munduan zehar dauden Euskal Etxeetatik zaharrena Montevideoko (Uruguay) “Laurak Bat” euskal etxea da, 1876. urtekoa. Urte berean ere Argentinan “Laurak Bat” izena duen beste euskal etxe bat zabaldu zuten.

Gaur egun guztira 162 Euskal Etxe ofizial daude mundu osoan zehar eta beste 30 bat inguru oraindik ofizialak ez direnak.

UNIBERTSITATEAK: Ezin da ukatu euskarak eta euskal kulturak interesa sortzen dutela gure mugetatik at. Horren oinarrian arrazoi desberdinak egon daitezke, zientifikoak edo sentimentalak.

Arrazoi zientifikoek mugiarazten dituztenentzat, euskara ikasgai edo ikergai izango da. Horientzat, hizkuntzaren eta kulturaren ezaugarriak dira interes-sortzaile, hala nola, euskara Europako hizkuntzarik zaharrenetakoa izatea, ahaide ezagunik ez izatea, mendeetan zehar bizirik irautea, eta abar.

Arrazoi sentimentalak dituztenak, ordea, garai bateko egoera sozio-ekonomikoak bultzatuta, bizimodua ateratzera atzerrira joan behar izan zutenak edo horien ondorengoak dira. Migrazioaren ondorioz, euskal komunitatek sortu dira han hemenka.

Edozein kasutan ere, arrazoia bata ala bestea izanik, interes horri esker euskararen eta euskal kulturaren presentzia asko hedatu da munduan zehar.

[aldatu] Euskal Pidginak Islandian eta Kanadan

Sakontzeko, irakurri: Euskara-islandiera pidgina eta Algonkin-euskara pidgina

Bale ehizaren berriak XI. Mendekoak badira ere, bere bila Amerikaraino iritsi ziren itsas bidaiek XVI. eta XVII. Mendeetan izan zuten garrantzirik handiena. Baleaz gain, bakailoaren arrantza eta itsas txakurren harrapaketa ere ibilaldi hauen helburu ziren.

Kanadako Labrador eta Ternuaraino bidaia hauek harreman baketsuak batez ere (ez beti) finkatu zituzten arrantzaleen eta bertako herrien artean. Innu eta Mikmakekin bereziki. Herritarrek larruak burdinazko tresnen ordain trukatzen zituzten besteak beste.

1530. urtean hasi zen harreman honek elkar ulertzeko hizkera berezia sortzea eragin zuen, bidaiari ugariri deigarri egin zitzaiona. Indiarrek europarrak “adisquidex, adisquidex!” esanez agurtzen zituztela zioen Pierre Biard-ek 1616. urtean. Lope de Isasti Gipuzkoarrak bertakoei “nola zaude?” Galdetzen zitzaienean “Apezak hobeto” erantzuten zutela azaldu zuen bere historia liburuan (1625), garaiko itsasgizonen umorearen erakusgarri.

AMERIKETAKO HARTU EMANAK: Elkar ulertzeko beren mintzairen nahasketa antzeko bat (pidgin) sortu zen, bi aldeentzat baliagarria zena. Adibide gutxi batzuk ezagutzen dira:

Ameriketako hartu emanak
Mikmak PidginAniaKapitainaBariliaKessonaMakaiAtourayCanadaquoa
EuskaraAnaiaKapitainaBarrikaGizonaMakilaAtorraKanadakoa

TOPONIMIA: Gaur egungo toki izen batzuek argi azaltzen dute nor ibili zen Quebecen barna. Hona horietako batzuk:

- Port aux Basques - Havre aux Basques - Ruisseau du Basque - Lac du Basque - Île aux Basques

Arrantzaleek ere Ternuako lekuei izenak eman zizkieten Anton Portu, Baia Ederra, Balea Baia, Baratxoa, Etxaire Portu, Ferrol Zaharra, Ophor Portu, Plazentzia, Portutxoa, Ulizilo…

IPAR ATLANTIKOKO MINTZAIRA: Beste pidgin bat ere sortu zen ipar itsasoan. Dirudienez, gutxi ezagutzen baita, Islandiera, Ingelesa, Frantsesa eta Euskara nahastatzen zituen:

Ipar atlantikoko mintzaira
Atlantikoko PidginaSer travala for juSer ju presenta for miSumbatt galsardia forSeÿ galsardia esta vÿraTrucka cammisolaCavinit trucka for miFor ju mala gissunaPresenta for mi locariaFor mi presenta for ju biskusa eta sagardoaChrist Maria presenta for mi balia, for mi, presenta for ju bustanaPresnta for mi berrua usnia eta berria bura
EuskaraZer egiten duzu?Zer eramaten didazu?Zenbat galtzerdien gatik?Sei galtzerdi pare ez gehiagoErosi atorraEz dut ezer erostenGizon gaiztoa zaraEman niri lokarriakBixkotxa eta sagardoa emango dizkizutKristo eta Mariak balea ematen badidate, buztana emango dizutEmaidazu esne beroa eta gurina berria
Euskara Ternuan.

ISLANDIA: XVII – XVII. mendeetako hiru euskara – islandiera (Vocabula Biscaica) hiztegitxo kontserbatu dira Islandian, bi herrien arteko harremanen berri ematen dutenak. Lehenengoak 563 hitz eta esaldi biltzen ditu, bigarrenak 278 eta azkenak 11 eskas. Hona adibide batzuk:

Islandia
EuskaraEuskara-islandieraIslandiera
GisongastiaGizon gazteaÖgifftur madur
NescagastiaNeska gazteaÖgift kona
UntziaOntziaSkip
SalupaTxalupaBätur
HarporieArpoilariHarponere
Bela Segl
Ogia Braud
Gasna Ostur
Esnia Miölk
Balia Hvalur
GessurtiaGezurtiaSträkur
Ez tacitEz dakitEg veit echi
Bae enustezBai ene ustezPad vaente eg
SattoZatozKom pu
SuassZoazFar pu
Suas camporatZoaz kanporatFardu frä mier
GekiseiteJeiki zaitezFar du ä faetur

[aldatu] Musika

Sakontzeko, irakurri: Euskal Herriko musika

[aldatu] Euskararen aldeko gizarte mugimendua

Euskarak, hizkuntza gutxitua izaki, egoera ez normaldua bizi du bere lurraldean. 1980ko hamarkadatik hainbat aurrerapauso eman bada ere, (hizkuntza koofiziala da Euskal Autonomia Erkidegoan eta Nafarroako iparraldean), zenbait esparrutan presentzia oso eskasa du. Horri aurre egiteko, frankismo bukaeratik talde ugari sortu dira euskararen alde hamaika eremutan lan egiteko, zeregin horretan jada ziharduten ziren taldeei gehituz.

[aldatu] Erakundeak

[aldatu] Elkarteak

[aldatu] Hedabideak

[aldatu] Erreferentziak

  1. ↑ Euskal Herriko Hizkuntza-adierazleen Sistemako datuen arabera, 665.750 ginen euskaraz ulertzeko eta mintzatzeko gai, Euskal Herri osoan, 2006. urtean; EUSTATen arabera, 774.894 ginen, Euskal Autonomia Erkidegoko lurraldean soilik, urte berean.
  2. ↑ IV. Inkesta Soziolinguistikoan 665.800 euskaldun zenbatu zituzten Euskal Herri osoan, 2006an (IV. Inkesta Soziolinguistikoa, Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 2008, ISBN: 978-84-457-2775-1. Ikus 201-202. orrialdeak.).
  3. ↑ Jose Ignacio Hualdek eta Jon Ortiz de Urbinak euskaldunok 700.000 inguru garela zioten 2003an (Jose Ignacio Hualde, Jon Ortiz de Urbina (2003): A grammar of Basque, Mouton de Gruyter argitaletxea. ISBN: 3 11 017683 1. Ikus 3. orrialdea.).
  4. ↑ Alfontso Irigoien (1977). Geure hizkuntzari euskaldunok deritzagun izenaz, Euskera, XII, 513-538
    Alfontso Irigoien (1990). Etimología del nombre vasco del vascuence y las vocales nasales vascas descritas por Garibay, Fontes Linguae Vasconum, 56.
  5. ↑ Berria
  6. ↑ Ikus argazkia, azalpena eta honen irakurketa, Alicia M. Canto doktoreak hemen egina: "La Tierra del Toro: Ensayo de identificación de ciudades vasconas", Archivo Español de Arqueología 70 zk., 1997, 31-70 orr., 35 orr., 9 nota y 6. irudia edición digital. Hilarrian hau aipatzen da:Narhunges, Abissunhari filius eta bere balizko lehengusua Umme, Sahar(i) f(ilius)
  7. ↑ Eitb24.com - EAEko herritarren %60 euskara ondo edo hala-hola hitz egiteko gai dira

[aldatu] Ikus, gainera

[aldatu] Kanpo loturak

Commons-logo.svg
Commonsen fitxategi gehiago dago honi buruz:
Euskara

Euskararen historia

"http://eu.wikipedia.org/wiki/Euskara"(e)tik eskuratuta

0 comentarios