CULTURA: CULTURA CASTREÑA O "CASTREXA" (DENOMINACIÓN DADA EN GALICIA; CASTREXA, DE "CASTRO", UN TIPO DE VIVIENDA CIRCULAR). La cultura castreña fue una cultura que se desarrolló, desde finales de la edad del bronce hasta principios de nuestra era, en el noroeste de la Península Ibérica, dentro de una zona que abarcaría el norte del actual Portugal desde las riberas septentrionales del río Duero, Galicia, la zona occidental del Principado de Asturias y la comarca de El Bierzo y otras zonas de Noroeste de la León.

Cultura castrexa

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.

Ir a: navegación, procura

Historia de Galicia
Prehistoria O megalitismo Idade do Bronce Idade do Ferro Cultura castrexa Idade Antiga Galaicos Romanización Cultura galaico-romana Cristianización Antigüidade tardía Monarquía sueva Monarquía visigoda Idade Media Período alto-medieval Era Compostelá Período feudal Idade Moderna Antigo Réxime A Ilustración Idade Contempóranea A Restauración borbónica Segunda República Ditadura franquista Período autonómico Ver tamén: Historia de Galicia Historia da lingua galega Gallaecia Reino de Galicia
Cronoloxía do reino de Galicia

A cultura castrexa foi un conxunto de manifestacións culturais do noroeste da Península Ibérica que durou desde finais da Idade do Bronce (século IX ou VIII a.C.) até o século I d.C. A súa característica máis notábel son os poboados amurados coñecidos como castros (do latín castrum, campamento), dos que toma o nome; só reciben o nome de citanias determinados castros portugueses (como, por exemplo, o de Briteiros), onde esa palabra se emprega como topónimo do castro. A súa área de extensión chega até os ríos Navia e Túa polo leste e o Douro polo sur.

Desenvolveuse durante a Idade do Ferro sobre un forte substrato indíxena da etapa final da Idade do Bronce. A esta compoñente precastrexa sumáronselle influencias culturais centroeuropeas, atlánticas e mediterráneas; as primeiras serían consideradas tradicionalmente celtas e de aí a identificación popular e mítica que deu raíz ao celtismo. No lento período formativo, que duraría até o século V a.C. os castros fóronse estendendo de sur a norte e da costa cara o interior. Esta cultura desenvolveuse a continuación durante dous séculos e comezou a ser influenciada pola cultura romana no século II a.C. e continuou na forma de Cultura Galaico-romana despois da conquista e até os séculos III ou mesmo o IV d.C.

Índice [agochar] 1 Fases 2 A sociedade castrexa 3 A economía castrexa 4 A arte castrexa 5 As crenzas castrexas 6 Xeografía 7 A lingua castrexa 8 Pobos prerromanos 9 Galería de imaxes 10 Notas 11 Véxase tamén 11.1 Bibliografía 11.2 Outros artigos 11.3 Ligazóns externas

[editar] Fases

A primeira fase da cultura castrexa desenvólvese dende finais do século IX ou comezos do VIII até o século IV a.C. Nesta fase inicial xeralízanse os poboados fortificados (en torno ó IX a.C.). O castro máis antigo, correspondente a esta etafa, é o de Torroso.

A segunda fase vai dende comezos do século IV até, segundo algúns, a incursión de Décimo Xunio Bruto o Galaico no século II a.C., segundo outros na transición do século II ó I a.C. Nesta fase media é cando aparecen novos modelos de ocupación do territorio, en ligazón con factores económicos de explotación agrícola.

Vista xeral do Castro de Viladonga.

A terceira fase vai dende a fin da etapa anterior até a segunda metade do século I d.C., coincidindo coas reformas flavias. Nesta etapa final, tamén denominada "fase castrexo-romana", prodúcese en determinadas áreas (principalmente a zona meridional de Galiza) unha reorganización consistente na concentración da poboación en grandes núcleos de asentamentos e unha xerarquización dos castros. A conquista romana sucedida nesta fase durante as Guerras Cántabras, non supón a fin nin un troco importante no desenvolvemento da cultura castrexa.

A fin desta cultura sitúase máis adiante, na dinastía Flavia (segunda metade do século I d.C.), coa modificación na estrutura social e económica. A partir daquí comezaría o denominado período galaico-romano. Moitos castros abandónanse en favor das villae, aínda que outros continúan a ser habitados, mais moi influenciados pola cultura romana. Entre os castros que continúan até fins do Imperio atópanse o de Fazouro e o de Viladonga.

[editar] A sociedade castrexa

Era unha sociedade xentilicia, é dicir, carente de Estado. Non existe unha autoridade superior que coordene as accións dos distintos grupos sociais coa finalidade de manter a unidade do grupo. A cohesión social lógrase a través do funcionamento dunha serie de institucións, que nunhas ocasións agrúpanse e noutras confróntanse entre si.

Existe un certo equilibrio social entre os homes e as mulleres, pois estas posuían as terras, pero os homes poderían ter outro tipo de riquezas, como o gando. Este equilibrio desaparece no mundo político, xa que nel toda a autoridade está nas mans dos homes. A sociedade castrexa era matrilineal, pero patriarcal.

Esta sociedade podería describirse como unha estrutura formada por unha serie de círculos concéntricos nos que se situarían unha serie de grupos sociais seguindo o número de membros:

• A unidade social inferior debeu ser o clan. Os seus membros, que terían un antepasado común, consideraríanse da mesma familia. Non vivirían no mesmo castro, senón dispersos en subclans, pero serían solidarios entre si.

• A seguinte en rango sería a centuria, unidade político-militar. Cada centuria tiña un xefe, ao que os romanos chamarían princeps, cuxo cargo era hereditario por vía masculina. É unha sociación só de homes. Os seus membros non están vinculados por lazos de sangue. Cada unha destas organizacións posuía cultos e deuses propios e quizais un territorio.

• Varias centurias agrúpanse formando un populus, unidade que posúe límites territoriais claramente definidos. Ademais, dispón dunha capital, denominada romu polos romanos. En primeiro, é posíbel que non fosen entidades de poboación importantes, senón simples lugares de encontro, nos que se intercambiaban produtos e establecíanse pactos familiares de tipo matrimonial e alianzas políticas. O populus non tivo unha autonomía política definida, pero as centurias que o compoñían actuaban solidariamente nos casos de confrontacións armadas.

En Galiza a situación social debeu ser a seguinte: por unha parte, habería unha aristocracia guerreira, con xefes pero sen reis. A súa orixe sería claramente céltica. Dentro dela, as mulleres posuirían as terras, das que se desinteresarían os homes, consagrados á actividade militar. Por baixo desta aristocracia teríamos unha poboación moi numerosa de orixe precéltica, que podería traballar as terras desta aristocracia (aínda que esta afirmación non pode manterse con seguridade).

[editar] A economía castrexa

A economía castrexa tiña unha base agrícola (cereais como o trigo, o millo miúdo, o paínzo, a cebada, leguminosas como as fabas e os chícharos, verzas, nabos, etc.) e gandeira-pastoril (vacas, cabalos, ovellas, cabras e porcos), pero tamén se practicaban a caza (cervo e xabarín), a pesca (pescada, maragota, xurelo), o marisqueo e a recollida de froitos (abelás, landras, arandos). É moi probábel que as terras explotadas fosen as cercanas ao castro, que eran as máis doadas de traballar. Posibelmente, moitos dos antecastros fosen leiras ou hortas dedicadas ás leguminosas, como fabas ou chícharos. Tamén sabemos que recollían froitos, destacando as landras do carballo (xénero Quercus).

Entre os animais domesticados destacan o gando vacún, utilizado tanto para tiro como para a obtención de leite, e os gandos ovino, porcino e caprino, principal fonte de obtención de produtos cárnicos.

A práctica da caza foi escasa, estando documentada a caza de porcos bravos e de cervos. Así mesmo, practicaron o marisqueo (actividade característica dos castros costeiros, tendo unha grande importancia) e a pesca, tanto á beira (con redes ou anzois) como desde embarcacións, como demostra o achado de dúas piraguas da época castrexa no río Limia, preto de Lanheses, feitas en madeira de carballo (Quercus robur L.) entre os séculos IV e II a.C.^[1].

Existían a minaría (ouro, estaño, cobre, chumbo e ferro), a metalurxia e unha cerámica rexional, a cerámica castrexa. A ourivería ten raíces na Idade do Bronce e foi recibindo influencias centroeuropeas e mediterráneas. As alfaias máis características son os torques, as braceiras e as arracadas. A escultura deuse máis ben na parte sur do territorio. De entre as armas destacan as espadas ou puñais "de antenas".

No que toca ao comercio, a nivel interior intercambiábanse metais, cerámica, mariscos e é posíbel que se utilizase (se damos creto a Estrabón) un certo tipo de moeda, consistente en pezas recortadas en prata. No apartado do comercio exterior, exportáronse metais ao sur da Península Ibérica, importándose cerámicas de luxo, contas de vidro e outros obxectos de valor.

[editar] A arte castrexa

Os habitantes dos castros traballaron a pedra, a cerámica e os metais.

A pedra non a utilizaron só para construír, senón tamén para a realización de moitos obxectos de uso cotián: muíños naviformes e circulares, bebedeiros, moldes para a fundición, amarradoiros, machados, etc., ademais de usala para a plástica.

Se prestamos atención á súa cerámica, veremos que a producían en diferentes formas e tamaños, con variadas técnicas decorativas e diversos motivos que falan de pequenas producións zonais. As decoracións, a base de triangulacións, "SS" concentrados, círculos concéntricos, cordados,... están feitas a base de incisións, estampacións e excisións ou pseudoexcisións.

O metal máis traballado segue a ser o bronce: caldeiros con asas (en ocasións decoradas), puntas de lanza, empuñaduras de puñais de entenas, coitelos, aneis, contas de colar,... Tamén apareceron algúns restos de ferro. Especial importancia ten a ourivería, coa realización de torques, brazaletes, diademas, amuletos,... con diversas técnicas: o estampado repuxado, filigrana, granulado, arracadas e colares articulados.

A plástica que conservamos está realizada en pedra, entre máis ou menos o cambio de era e a primeira metade do século I despois de Cristo. Son varios centos de labras e esculturas, que se poden clasificar en:

Habitáculo con forno (con moita probabilidade unha sauna) no castro de Punta dos Prados en Espasante. Non conserva a pedra formosa.

• Guerreiros: Atopáronse estas figuras en Portugal, Ourense e Pontevedra. Contamos con algo máis de dúas ducias. Trátase da escultura de militares en parada. As hipóteses sobre a súa significación son moitas e diversas: podería tratarse de estatuas funerarias, honoríficas, heroes divinizados,...

• Cabezas humanas: Apareceron en todo o noroeste peninsular. Coñecemos pouco máis de dúas ducias. Serían representacións de diferentes sub imagine, como as que se facían no resto do Imperio Romano.

• Cabezas zoomorfas: Encontráronse en toda a zona sur do país. Na maioría dos casos non é doado saber que animal queren representar. Hai algunhas seguras de porcos e outras semellan ofidios, cans, cabras, touros ou ovellas. Poderían cumprir un papel protector do gando.

• Sedentes: Temos só catro pezas, aparecidas en Braga, Xinzo de Limia (aquí apareceron dúas pezas), e Lanhoso. Eran representacións masculinas e tiñan unha función funeraria de tradición mediterránea.

• Figuras diversas: Iconas, figuras femininas, estatuíñas,... que conservamos en grande cantidade e que apareceron por todo o territorio castrexo. Son de moitas e moi variadas interpretacións.

• Decoracións arquitectónicas: englobamos nesta sección case cincocentas pedras decoradas pertencentes a frisos, ombreiras, padieiras, amarradoiros, remates circulares,... A súa decoración é moi sinxela: cordados, espirais, trisqueis, tetrasqueis, "SS" concentrados, oitos entrelazados, puntas de frecha,...

• "Pedras formosas": Son un tipo especial de decoración arquitectónica. Pertencen a uns edificios cunha estrutura e funcionalidade específicas: son pequenos, con distribución axial, un forno extremo e a continuación unha cámara, logo unha antecámara e finalmente un recinto sen teito no que hai unha pía á que chega unha canle de auga. A chamada "pedra formosa" separa a cámara da antecámara. Estes edificios serían saunas^[2] ou baños de tipo romano, o que indica que puideran ser posteriores á romanización.

[editar] As crenzas castrexas

O panteón relixioso indíxena era numeroso, como revelan as inscricións de época galaico-romana, e completábase con cultos ou ritos relacionados con forzas, elementos ou manifestacións da Natureza. Descoñécense os ritos funerarios, xa que non se teñen atopado nin enterramentos nin incineracións. Coñecemos preto dun cento de nomes de deuses castrexos, pero non sabemos se son todos distintos, ou se algúns corresponden á mesma deidade, posto que podería darse o caso de que un mesmo deus ou deusa fose designado con distintos nomes segundo o populus na que nos atopásemos.

Do que si existe certeza é de que as prácticas relixiosas eran moi frecuentes, realizándose sacrificios de animais, e mesmo de persoas. A relixión era un fenómeno social e os actos relixiosos constituían unha parte fundamental da estrutura social. Poñendo en relación a relixión castrexa con outras célticas e indoeuropeas, podemos agrupar estas divindades en tres clases:

• Divindades da primeira función: Eran as posuidoras da soberanía e do poder nun dobre aspecto máxico e xurídico. Entre elas, destaca un deus castrexo, coñecido só coa advocación romana de Xúpiter, que recibía culto no cumio dos montes; e en cada montaña (que adquiría un carácter sagrado) o deus recibía un epíteto propio.

• Deuses da guerra ou da segunda función: Este tipo englobaría o grupo que forma o deus Cosus baixo as distintas advocacións locais. A este grupo debeu render culto a aristocracia militar. Son deuses guerreiros que actúan non dun xeito racional, senón impulsados unha especie de furor ou loucura guerreira. Combaten individualmente, non en grupo, e utilizan os berros e outros medios de carácter simbólico coa finalidade de paralizar o inimigo. Caracterízanse polas súas malas relacións cos deuses soberanos e cos membros da "terceira función".Por exemplo, o Mars Tillenus sería adorado no Monte Teleno.

Seguino as fontes textuais clásicas, pódese dicir que a concordancia entre a forma de loitar dos deuses da guerra e os guerreiros castrexos é total: combatían de xeito desordenado, sen seguir unha clara orde táctica, trataban de conseguir unha aparencia terríbel e ao mesmo tempo eran ladróns, co que quedaba clara a súa oposición á riqueza socialmente aceptada. Así pois, relixión e mitoloxía coinciden plenamente.

• Os máis numeroso corresponden á terceira función, deuses da fecundidade animal e humana e da riqueza. Entre eles pódense establecer distintos grupos segundo as súas áreas de competencia. Así, podemos distinguir claramente un grupo de divindades acuáticas, outro de divindades da vexetación, un deus protector do gando, e unha serie de deidades de tipo funerario.

Dentro do Panteón castrexo existían unha serie de divindades que permiten estabelecer un paralelo entre a relixión castrexa e o folclore galego actual: son os deuses do camiño, coñecidos co nome latino de lares viales. Son deuses de carácter funerario e están encargados de conducir as almas dos mortos ao Alén. Réndeselles culto nas encrucilladas, onde se supón que converxen as ánimas dos mortos. Nelas erguéronse monumentos, constituídos por unha columna rematada en dobre ou triple face, na que se realizadas libacións de aceite ou doutros produtos. Isto ponnos en relación co folclore actual da encrucillada, á que acode a Santa Compaña, agrupacións das ánimas dos defuntos que non están correctamente integradas no mundo dos mortos, xa que non están no Ceo nin no Inferno. Así mesmo, debemos ter en conta a existencia da figura do cruceiro, columnas similares ás mencionadas anteriormente, aínda que coroadas por un crucifixo. Da pervivencia dos ritos pagáns daba fe Martiño de Dumio no século VI despois de Cristo.

[editar] Xeografía

Como proceso cultural que foi, o mundo castrexo non tivo uns límites territoriais definidos, polo que é difícil definir uns. Porén, adoita afirmarse que a cultura castrexa abrangueu a Galiza actual, a parte occidental de Asturias até o río Navia e o norte de Portugal, entre os ríos Miño e Douro. As zonas de influencia da cultura castrexa están máis discutidas: segundo algúns autores estas corresponderían a zonas limítrofes de León, Salamanca e Zamora; Asturias até o río Sella; e Portugal até Coimbra. Malia todo algúns investigadores renegan da existencia deste influxo cultural nestas zonas.

[editar] A lingua castrexa

Á luz das pegadas deixadas na toponimia e nos restos epigráficos que chegaron a nós, considérase que na Gallaecia se falaba un tipo de lingua céltica pertencente ás linguas goidélicas. Algúns autores arguméntanno así:

“

Although there is no direct extant record of the language spoken by any of the peoples of ancient Callaecia, some linguistic information can be recovered through the analysis of the names (personal names, names of deities, ethnonyms, and place-names) that occur in Latin inscriptions and in ancient Greek and Latin sources. These names prove the presence of speakers of a Celtic language in this area, but there are also names of other origins. —Eugenio R. Luján Martínez, The Language(s) of the Callaeci[3].

”

Ademais, os defensores desta teoría baséanse tamén en estudos que afirman que os celtas británicos descenden de pescadores do norte da Península Ibérica^[4].

[editar] Pobos prerromanos

Os pobos e etnias prerromanas coñécense a través de Estrabón, Ptolomeo e fundamentalmente Plinio. Este autor clásico fai mención á existencia de 61 pobos (dos que só se conservan 48 nomes)^[5] nos tres conventos xurídicos: asturicense, lucense e bracarense.

[agochar] v • c • e Pobos galaicos e ástures
Galaicos bracarenses	Anfílocos · Aquiflavienses ou Turodos · Avobrigenses ou Aobrigenses · Bíbalos · Brácaros · Calaicos · Coelernos · Equesios · Grovios · Helenos · Interamnicos ou Interamicos · Leunos · Límicos · Luancos · Lubenos · Nebisocos · Narbasos · Nemetatos · Quarquernos · Seurbos · Tamaganos
Galaicos lucenses	Albións · Arronos · Arrotrebas ou Ártabros · Baedios · Brigantinos · Cibarcos ou Cabarcos · Cilenos · Caporos · Eguivarros Namarinos · Iadovos · Lemavos · Nerios · Poemanos · Praestamarcos · Seurros · Supertamarcos
Ástures augustanos	Amacos · Bedunienses · Brigaecinos · Gigurros · Lancienses · Orniacos · Saelinos · Superatios · Tiburos · Zoelas
Ástures transmontanos	Lugóns · Paésicos

[editar] Galería de imaxes

Detalle do Castro de Troña, na parroquia de Pías, Ponteareas.	Vivendas de Castromao	Castro de Baroña	Castro de Esposende
Cividade de Terroso	Castro de Borneiro no concello de Cabana de Bergantiños

[editar] Notas

1. ↑ Francisco Alves e Eric Rieth, As pirogas 4 e 5 do rio Lima, Centro Nacional de Arqueologia Náutica e Subaquática, Ministério da Cultura (en portugués).
2. ↑ Un baño de vapor castrexo, culturagalega.org.
3. ↑ Eugenio R. Luján Martínez, The Language(s) of the Callaeci (en inglés).
4. ↑ Guy Adams, Celts descended from Spanish fishermen, study finds, The Independent (en inglés).
5. ↑ Caamaño Gesto, José Manuel. A Gran Historia de Galicia. Cultura Castrexa. Volume 1: Ocupación do territorio e cultura material.

[editar] Véxase tamén

[editar] Bibliografía

• Francisco Calo Lourido (1997), A cultura castrexa, Vigo: Promocións Culturais Galegas / A Nosa Terra. ISBN 84-89138-71-0.
• Antonio de la Peña (2003), Prehistoria, castrexo e primeira romanización, Vigo: Promocións Culturais Galegas / A Nosa Terra. ISBN 84-96203-29-8.
• José M. Vázquez Varela e Marco Virgilio García Quintela (1998), A vida cotiá na Galicia castrexa. ISBN 84-8121-662-3.
• Marco Virgilio García Quintela (2006), Soberanía e santuarios na Galicia castrexa, Noia: Editorial Toxosoutos. ISBN 84-96259-90-0.
• José Manuel Caamaño Gesto (2007), A Gran Historia de Galicia. Cultura Castrexa. Volume 1: Ocupación do territorio e cultura material.

[editar] Outros artigos

• Castro (poboado)
• Cerámica castrexa

Arquitectura prehistórica de Galicia
Cronoloxía	Neolítico | Idade da Pedra | Idade do Cobre | Idade do Ferro
Megálitos
Tipos	mámoa, medorra ou túmulo | dolmen ou anta | menhir ou pedrafita | cista
Elementos	ortóstato | cono de violación
En Galicia	cultura | imaxes
Petróglifos
En Galicia	GGAR | Campo Lameiro | Mogor (imaxes) | Castriño de Conxo | imaxes
Castros
En Galicia	cultura castrexa | cerámica castrexa Castro de Baroña | Castro de Elviña | Castro de Fazouro | Castro de San Cibrao de Las | Castro de San Millao | Castro de Santa María de Cervantes | Castro de Santa Tegra | Castro de Troña | Castro de Viladonga | Citania de Briteiros

[editar] Ligazóns externas

• e-Castrexo Publicación electrónica da Asociación de Amigos do Museo do Castro de Viladonga para a divulgación da cultura castrexa (En galego, castelán e inglés).
• De la Peña Santos, Antonio. El primer milenio a. C. en el área gallega: Génesis y desarrollo del mundo castreño a la luz de la arqueología.
• Breve glosario dun posible idioma celta galaico.
• Protección dos xacementos megalíticos.
• Imaxe "interactiva" dun Castro Galego

Traído desde "http://gl.wikipedia.org/wiki/Cultura_castrexa"

Categoría: Cultura castrexa